Die eerste deel van die verslag van die Geregtelike Kommissie van Ondersoek na Bewerings van Staatskaping het die instelling van ‘n enkele, multifunksionele, onafhanklike teenkorrupsie-owerheid deur die regering aanbeveel met ‘n mandaat om “die misbruike inherent aan die huidige stelsel te konfronteer.”
Die verslag wat Dinsdag deur die Kommissie se voorsitter, waarnemende hoofregter Raymond Zondo, aan president Cyril Ramaphosa oorhandig is, het gesê dat die owerheid die Anti-Korrupsie Owerheid of Agentskap van SA Suid-Afrika (ACASA) genoem kan word en gemodelleer kan word volgens die reëls van die Mededingingskommissie.
“Die Agentskap of Owerheid, soos die Mededingingskommissie-struktuur, moet gespesialiseerde departemente met spesifieke mandate insluit, maar wat gesamentlik ‘n omvattende reaksie op die uitdagings wat opduik, verteenwoordig,” het die verslag voorgestel.
Die Kommissie se Voorsitter het gesê dat dit ‘n fundamentele kenmerk van die Agentskap is dat dit onafhanklik moet wees.
“Daar was egter ‘n lang geregtelike debat oor die vraag of sodanige onafhanklikheid binne ‘n staatsdepartement of deur ‘n entiteit onder ministeriële beheer bereik kan word. Daardie debat verg noukeurige oorweging,” lui die verslag.
Suid-Afrika benodig ‘n anti-korrupsie liggaam vry van politieke toesig en in staat om korrupsie met vars en gekonsentreerde energie te bekamp.
“Openbare vertroue sal nie andersins weer in die aankoping-stelsel gevestig word nie. Die uiteindelike verantwoordelikheid om die stryd teen korrupsie in openbare aankope te lei kan nie weer aan ‘n staatsdepartement oorgelaat word of aan ministeriële beheer onderwerp word nie.
“Wat vereis word, is gespesialiseerde toesig- en moniteringsowerhede wat funksioneer op die basis dat hulle onafhanklik is in die volle en onbelemmerde sin, dit wil sê dat hulle slegs onderworpe is aan die Grondwet en die Wet,” volgens die verslag.
Die verslag het voorgestel dat die keuse van amptenare wat sulke liggame sal lei en beman nie aan die diskresie van die regering oorgelaat moet word nie.
“Sulke aanstellings moet in ooreenstemming met ’n deursigtige prosedure in ’n openbare proses wees,” lui die verslag.
Die verslag het onvoldoende befondsing en ongevulde vakatures geïdentifiseer as van die maniere waarop so ‘n agentskap verhoed kan word om sy werk doeltreffend en behoorlik te doen.
“Hierdie maatreëls, saam gevat, was in ’n groot mate verantwoordelik om te verhoed dat oortreders verantwoordelik gehou word vir hul dade.
“Om te verseker dat die Agentskap in staat is om sy werk doeltreffend en behoorlik te doen, sal dit nodig wees om te verseker dat sy befondsing beskerm is teen politieke inmenging. Dit kan bereik word deur beskerming wat in die bemagtigende wetgewing ingebou is en deur voorsiening te maak vir bronne van inkomste bykomend tot parlementêre befondsing,” het dit gesê.
In die leiding van die stryd teen korrupsie, sal die Agentskap ‘n noodsaaklike diens vir beide die openbare en die private sektor lewer, en albei moet op ‘n gepaste manier bydra tot die befondsing daarvan.
“Daar behoort geen beswaar te wees teen die oplegging van ‘n heffing wat aan die Agentskap betaalbaar is deur elke persoon wat ‘n aankoop-kontrak wil hê of aan ‘n tenderproses deelneem nie. Dit sal die Agentskap van die nodige bykomende befondsing voorsien as wat deur die Parlement en ander bronne verskaf word,” het die verslag gesê.
Die Kommissie het verder aanbeveel dat die regering, in oorleg met die sakesektor, ‘n Nasionale Handves teen korrupsie in openbare aankope voorberei en publiseer.
Die Handves sal ‘n Gedragskode insluit wat die etiese standaarde uiteensit wat van toepassing is by die aankoop van goedere en dienste vir die publiek.
Die kommissie het verder aanbeveel dat die regering wetgewing instel vir die stigting van ‘n onafhanklike Openbare Aankope Anti-Korrupsie Agentskap (PPACA), wat die Agentskap as ‘n onafhanklike liggaam sal uitmaak, slegs onderhewig aan die Grondwet en die wet, wat regdeur die Republiek sal geld, onpartydig is en moet sy funksies kan verrig sonder vrees, guns of vooroordeel.
