President Cyril Ramaphosa het gister die eerste deel van die verslag van die Geregtelike Kommissie van Ondersoek na Bewerings van Staatskaping van die Kommissie se voorsitter, waarnemende hoofregter Raymond Zondo, ontvang.
’n Geregtelike kommissie wat al byna vier jaar lank ondersoek ingestel het in Suid-Afrika het tot die gevolgtrekking gekom dat die staat tydens oudpresident Jacob Zuma se ampstermyn “gevange geneem” is en verdoemende bevindings teen die regerende party en topamptenare gemaak het, berig Bloomberg vir BusinessTech.
Die paneel, onder leiding van die waarnemende hoofregter Raymond Zondo, het gister die eerste van ‘n drieledige verslag aan president Cyril Ramaphosa voorgelê, met die ander wat teen einde volgende maand oorhandig moet word. Honderde getuies het getuig hoe die staatskas sistemies geplunder is in die loop van Zuma se byna nege jaar lange bewind.
“Hierdie kommissie het tot die gevolgtrekking gekom dat staatskaping ingestel is,” het Zondo in die verslag gesê.
Hy het bevind dat die staats-aankopingsprosesse misbruik is, ‘buigbare’ amptenare is aangestel om toesig te hou oor die onbehoorlike toekenning van staatskontrakte en die regerende African National Congress het voordeel getrek uit die opbrengs van korrupsie.
Die ondersoek het ook bepaal dat bestuur by staatsentiteite in duie gestort het, terwyl ‘n aantal private maatskappye korrupte reëlings geïnisieer het of daaraan deelgeneem het, en daar was ‘n afwesigheid van enige interne voorsorgmaatreëls om hulle te verhoed om dit te doen.
Zuma se naam is herhaaldelik in die verslag genoem, hoewel geen direkte aanbevelings gemaak is dat hy verder ondersoek of vervolg moet word nie. Hy het al herhaaldelik ontken dat hy hieraan skuldig is.
Die aanvanklike dokument van 874 bladsye, wat op die presidensie se webwerf gepubliseer is, dek die paneel se ondersoeke na bewerings van wangedrag by die staatsbeheerde lugdiens, South African Airways, en sy affiliasies, die Suid-Afrikaanse Inkomstediens en The New Age, ‘n koerant wat deur die Gupta-familie besit word, wat naasbestaandes van Zuma was en met een van sy seuns in besigheid was.
Dié is ‘n paar van sy ander sleutelbevindings:
Suid-Afrikaanse Lugdiens
Die paneel het ‘n beroep op wetstoepassingsagentskappe gedoen om te oorweeg om verskeie van die diensverskaffer se voormalige raadslede te vervolg, insluitend die noue Zuma-bondgenoot Dudu Myeni, sy voormalige voorsitter, Phumeza Nhantsi, ‘n voormalige finansiële hoof, en Yakhe Kwinana, ‘n voormalige direkteur.
Al drie het onregverdigheid ontken toe hulle voor Zondo getuig het.
Ondersoeke na die lugredery en sy tegniese dienste-eenheid het getoon “dat bedrog en korrupsie in hierdie entiteite posgevat het,” het die regter gesê.
Die paneel het bewyse gehoor van hoe ‘n bevoegde direksie gedwing is om te bedank tydens Zuma se ampstermyn, wat die weg gebaan het vir die aanstelling van ‘n onbevoegde een wat die nasionale lugdiens tot finansiële en operasionele ondergang gelei het.
Twee ministers van finansies het aan die kommissie verduidelik Myeni is as voorsitter behou weens Zuma se persoonlike voorkeure, wat “die antitese van aanspreeklikheid is,” het Zondo gesê.
Die SAL het maande spandeer aan sakeredding, ‘n vorm van bankrotskapbeskerming, en die regering is in die opbrengs om ‘n meerderheidsbelang in die lugdiens aan private beleggers te verkoop.
Suid-Afrikaanse Inkomstediens
Bewyse wat met die belastingagentskap verband hou, het getoon hoe die private sektor met die uitvoerende gesag, insluitend Zuma, saamgespan het om ‘n hoogaangeskrewe instelling te kaap en dit ondoeltreffend te maak, het Zondo gesê.
Hy het bevind dat die SAID sistemies en doelbewus verswak is deur herstrukturering, strategiese aanstellings, afdankings van sleutelpersoneel, en ’n deurdringende kultuur van vrees en afknouery.
Bewyse is gelewer dat Zuma onderneem het om Tom Moyane voor sy formele aanstelling as die agentskap se kommissaris te noem. Bain & Co het ook met Zuma en Moyane vergader voordat dit as ‘n konsultant onderteken is en dit was duidelik dat dit ‘n kontrak sou kry nog voordat ‘n tenderproses begin het, het Zondo gesê.
“Die doel van hierdie vroeë ‘aanstellings’ was om te verseker dat die nodige voorafbeplanning gedoen kan word om die hulpbronne van die organisasie te herlei en beheer oor die organisasie te neem,” het die regter gesê.
Zondo het aanbeveel dat al Bain se kontrakte met staatsdepartemente en staatsorgane heroorweeg word vir voldoening aan statutêre en grondwetlike bepalings.
Hy het ook ‘n beroep op wetstoepassingsagentskappe gedoen om te ondersoek of daar gronde is vir aanklaers om aanklagte in verband met die toekenning van die Bain-kontrakte te lê. Bain se mediaverteenwoordigers het nie dadelik gereageer op ‘n e-posversoek om kommentaar nie deur BusinessTech nie.
Zondo het aanbeveel dat Moyane van meineed aangekla word omdat hy vals getuienis aan die parlement gelewer het, terwyl wetgewing gewysig moet word om voorsiening te maak vir ‘n oop, deursigtige en mededingende proses vir die aanstelling van die SAID-kommissaris.
Moyane, wat op 26 Mei 2021 getuienis voor die kommissie ingevolge dagvaarding gelewer het, het deurgaans onregverdigheid ontken.
The New Age
Staatskaping het ook posgevat deur die TNA Media Bpk wat deur Gupta besit word, wat die koerant The New Age vervaardig het en ‘n reeks ontbytinligtingsessies in vennootskap met die staatsuitsaaier gehou het, wat winsgewende borgskapooreenkomste met regeringsentiteite verkry het, het Zondo bevind.
Hy het tot die gevolgtrekking gekom dat Collin Matjila, ‘n voormalige waarnemende hoof- uitvoerende beampte by Eskom Holdings ‘n “sleutelfasiliteerder” was van transaksies wat deur die staatskragvoorsiener onderteken is, en ingestem het tot die grootste kontrakte wat TNA nog ooit aangegaan het, al was hy nie gemagtig om dit te doen nie.
Die regter het gesê wetstoepassers moet verdere ondersoeke doen om te bepaal of Matjila vir bedrog vervolg moet word. Matjila het onregverdigheid ontken.
Zondo het ook bevind dat ’n deel van die regering se jaarlikse advertensiebegroting van R600 miljoen ($37 miljoen) herlei is om TNA te bevoordeel, wat gelei het tot “ongeregverdigde openbare besteding” wat van 2011 tot 2017 deur Eskom, SAL en die logistieke maatskappy Transnet SOC Bpk.
“Regeringsdepartemente en staatsbeheerde ondernemings het skaars openbare hulpbronne gebruik om advertensies in of borgskappe met TNA te verseker wat logika en wetlike vereistes verontagsaam het,” het Zondo gesê.
“Dit wys die omvang van die Guptas se invloed in die openbare sektor in Suid-Afrika asook die Guptas se strategie om amptenare te vervang wat nie aan hul plunderingskema voldoen het nie.”
Die Kommissie se finale verslag sal in drie dele aan die President voorgelê word.
Die tweede deel sal na verwagting aan die einde van Januarie 2022 oorhandig word, en die laaste deel aan die einde van Februarie 2022.
